CHP’li vekillerin ABD seyahati 3,5 ay sürmüştü
Vakanüvis
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı ve beraberindeki heyetin ABD gezisi “icazet” tartışmaları arasında başladı.
CHP’lilerin ABD seyahati beş gün sürecek. Bir zamanlar, 1940’larda gene CHP’li siyasetçiler yine ABD’ye bir gezi düzenlemişler, bu seyahat ise tam 3,5 ay sürmüştü.
Tek parti rotayı ABD’ye kırınca…
Tek parti yönetimi, II. Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında sıkı bir Almanya taraftarı olmuştu. CHP, gerek hükümet gerekse parti teşkilatı olarak her kademede ateşli bir Nazi taraftarlığı sergiliyordu.
Çoğu, aynı zamanda gazeteci olan CHP vekilleri gerek Meclis kürsüsünde gerekse de gazetelerindeki köşelerinde “Almancılık” yapıyorlardı.
Ne var ki, süreç içerisinde ABD’nin ağırlığını koymasıyla savaş Almanya aleyhine dönmeye başlayınca Türkiye de yeni duruma uyum sağlayabilme arayışına girmiş, CHP Hükümeti de olabildiğince hızlı bir şekilde rotayı ABD-İngiltere eksenine kırmıştı. Bu süreçte Cumhuriyet gazetesi, baba Yunus ve oğul Nadir Nadi ise Alman taraftarlığından hemen vazgeçmeyecek, bu nedenle de bir süre CHP ile ters düşeceklerdi. Hatta Cumhuriyet gazetesi birkaç kez CHP Hükümeti tarafından kapatılmıştı.
CHP’li Başbakan Peker: ABD dünyaya ferahlık veriyor
Savaşın gidişatında ABD’nin kimi ülkelere “yardım” politikaları devreye girerken Türkiye de bu ülkelerden birisiydi. Aslında olup biten yardımdan ziyade borç verme operasyonuydu. Zira ABD küçük bir miktar hibe, yüksek miktarda ise borç verme sürecini başlatmıştı. Öyle ki, Türkiye ileriki yıllarda sadece hibe değil, borç miktarından bile daha fazlasını bakım ve yedek parça giderleri için ABD’ye ödemek zorunda kalmıştı.
Sonuçta netleşen ise ABD ile Türkiye arasındaki ilişkilerin yakınlaşma sürecine girdiğiydi. Bu kapsamda Türkiye, Washington yönetimine sıcak mesajlar vermeyi arttırmıştı. Bunun üzerine ABD Kongresi, 11 Mart 1941’de “millî savunmanın menfaati için” Ödünç Verme ve Kiralama Kanunu’nu çıkarmıştı. Bu kapsamda, İngiltere’ye 7 milyar dolarlık uygun şartlarda borç verme ve kısmen de hibe ayrılmış, kanuna eklenen bir maddeyle bu miktardan bir kısmının da İngiltere aracılığıyla Türkiye’ye aktarılması kararlaştırılmıştı.
Ankara yönetimi, bu kanuna dayanarak ABD’den 100 milyon dolara yakın silah ve teçhizat almıştı. Başbakan Recep Peker, o günlerde ABD’li bir yetkiliyle yaptığı görüşmede, “ABD’nin harpte nazım rolü oynamaya başlaması insanlık ve dünya için büyük ve ferahlatıcı bir hayır işaretidir.” demişti.
Gazeteci vekiller özel uçakla taşındı
İkinci Dünya Savaşı’nın ortalarına gelindiğinde ise Türkiye’nin ABD aksında yer alma çabaları daha da hız kazanmıştı.
Türk, ABD ve İngiltere hükümet yetkililerinin görüşmeleri sonucunda Türk basını aracılığıyla Meclis ve kamuoyunda “rıza üretmek” üzere bir grup milletvekili – gazetecinin İngiltere, Kanada ve ABD’de gezdirilmesi kararlaştırılmıştı. Böylece dördü milletvekili, biri de ABD tezlerinin başından beri savunucusu olan beş kişilik heyet uzun sürecek, 1942 yılının 21 Ağustos’unda başlayıp 7 Aralık’ta sona erecek bir geziye çıkartılmıştı.
1942 yılındaki geziye, gazeteci kökenli siyasetçiler; 1939’dan 1954’e kadar CHP milletvekilliği yapan Hüseyin Cahit Yalçın, 1939’dan 1943’e kadar CHP milletvekili olan ve (Zeynel) Abidin Daver, CHP milletvekili (1939-1946) Ahmet Şükrü Esmer ile hükümetin New York Kültür Pavyonu Müdürlüğünü yapan gazeteci yazar Ahmet Emin Yalman ve ABD-İngiltere ittifakını destekleyen yayınlarıyla tanınan Zekeriya Sertel götürülmüştü.
CHP’li heyetin gezisi öncesi İngiliz gizli belgelerinde, geziye katılacak isimlerle ilgili olarak, “Tamamı İngiliz – ABD taraftarıdır” denilmişti.
Heyet geziye Amerikan ve İngiliz diplomatlarca uğurlanmıştı. Bu çerçevede önce İstanbul’da ABD Büyükelçisi, Ankara’da da İngiltere Büyükelçisi geziye katılacak isimlere yemek vermişti. CHP’liler, savaştan dolayı çok dolambaçlı bir rotada yolculuk yapmışlardı. Ekibi taşıyan özel uçak; Ankara’dan önce Suriye’ye gitmiş, buradan Mısır’a geçmiş, ardından Batı Afrika’da Lagos’a, buradan Portekiz’e ve nihayet Londra’ya ulaşmıştı.
Gazeteciler Londra’da ilgiyle karşılanmışlardı. İngiliz yetkililer CHP’li heyeti etkilemek için zengin bir program hazırlamış, savaş şartlarına rağmen Türk misafirleri lüks yerlerde ağırlamış, pek çok kuruma götürüp gezdirmişlerdi.
Heyetten Abidin Daver ve Zekeriya Sertel, BBC, Reuters ve Britsih Council’i dolaşıp, bir tiyatro oyununu izlerken gözyaşlarını tutamadıklarından hatıralarında bahsetmişlerdi.
Roosvelt, CHP’lileri 15 dakika kabul etti, hiç konuşturmadı
İngiltere ziyaretinin ardından 2 Ekim 1942 tarihinde ABD’ye geçen heyet, burada yine yoğun bir programla karşılanmıştı.
Milletvekili ve bürokratlar; General Motors, Ford ve Chrysler fabrikalarını gezmişler, ayrıca silah sanayine ilişkin birçok ülke içi seyahate ve bilgilendirme toplantısına da katılmışlardı.
CHP’liler, ABD Başkanı Franklin Roosevelt tarafından da kabul edilmişlerdi. Ancak kabul ilginç bir şekilde gerçekleşmişti. Başkan Roosevelt, CHP’li gazetecilere “onbeş dakikalık bir görüşme” ayarlamış, görüşmede Türk heyetinin “bir kelime” bile etmesine fırsat vermemiş ancak gazeteciler her şeye rağmen bu görüşmeden çok memnun ayrılmışlardı.
Yaklaşık 3,5 ay süren gezi kapsamında CHP’liler, kısa bir süreliğine Kanada’ya da geçmişlerdi. Gazetecilerden Zekeriya Sertel 63 gün, Ahmet Emin Yalman ise 17 gün sürecek yazı dizileriyle bu uzun seyahati uzun uzun ve ballandıra ballandıra okuyuculara aktarmışlardı.
CHP’li vekillerin ABD aşkı
Müttefik liderleri Şubat 1945’te toplanan Yalta Konferansı’nda, yeni kurulacak Birleşmiş Milletler’e yalnızca 1 Mart 1945 tarihine kadar Almanya’ya savaş açmış ülkelerin katılmasını içeren bir karar almaları üzerine, CHP Hükümeti 23 Şubat 1945’te “Almanya’ya savaş ilan etmişti.”
CHP Hükümeti, bu süreçte doğal olarak ABD ile olan ilişkilerini giderek arttırmıştı. Bu yakınlaşmalar çerçevesinde, Japonların teslim olma anlaşmasını güvertesinde imzaladıkları ABD donanmasından USS Missouri gemisi Türkiye’ye gelmişti.
ABD’de 1944 yılında vefat eden Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Münir Ertegün’ün cenazesi bu gemiyle Türkiye’ye gönderilmişti. Türk hükümeti cenazenin teslim alınmasının ardından gerçekleştirilmek üzere gemiyle gelen ABD’li subay ve askerler için görkemli programlar hazırlamış, Amerikalıları günlerce ağırlamıştı. Tekel, “Missouri” isimli bir lüks sigara ile kibriti piyasaya sürmüş, PTT hatıra pul bastırmış, bazı camilerin mahyalarına “welcome” yazılmış, İstanbul Belediyesi Karaköy’den itibaren Beşiktaş’a kadar olan saha ile Beyoğlu’nun bir kısım semtlerindeki ev ve dükkanları bir örnek boyamıştı.
Tamamına yakını CHP milletvekili olan gazeteciler Necmettin Sadak, Falih Rıfkı Atay, Abidin Daver, Ahmet Şükrü Esmer, Hüseyin Cahit Yalçın, Hamdullah Suphi Tanrıöver Orhan Rahmi Gökçe, Asım Us ve Nadir Nadi birden fazla yazı kaleme alarak gemi vesilesiyle ABD güzellemesi yapmışlardı.
Yazı başlıklarından bazıları şöyleydi:
“Hoşgeldiniz / Türk Milleti Minnettardır / Welcome Secman of Randolph / Safa Geldiniz Aziz Dostlar / Amerika’dan Şefkât Yardımı / Türk Amerikan Dostluğunda Mesut Gelişmeler / Büyük Amerikan Milletinin Centilmen Denizcileri / Wellcome American Fleet / Aziz Dostlarımız / Amerika Yakın ve Orta Doğu’nun Koruyucusu / Dost Amerika’nın Dost Denizcilerini Karşılarken / Muasır Medeniyete Amerika’nın Sihirli Elleriyle Ulaşacağız.”
– Arş. Gör. Ahmet Çelik, “İkinci Dünya Savaşı’nda Hükümet
– Basın İlişkileri ve Gazeteci Mebuslar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 28, Sayı: 2, Temmuz 2018 – Yavuz Güler, “II. Dünya Harbi Sonrası Türk
– Amerikan İlişkileri”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, , Cilt 5, Sayı 2, 2004
– Gül Karagöz Kızılca, “1942 Yılında Mihver ve Müttefik Devletlerce Düzenlenen Türk Basın Gezileri”, Kebikeç Dergisi, Sayı 14, 2002
